Elke vorm van nachtelijk kunstlicht kan schadelijk zijn voor heel wat diersoorten zoals diverse vleermuizen, vogels, en insecten zoals nachtvlinders en glimwormen, ook met een aangepaste kleur en intensiteit. Het gebruik ervan moet volgens Europese richtlijnen zoveel mogelijk worden vermeden, in het bijzonder langs waardevolle natuur. Duisternis in de nacht hoort bij de natuur, we moeten daar als mens respect voor hebben. Ook voor de begeleiding van fietsers langs het fiets- en wandelpad tussen Lokeren en Eksaarde moet in eerste instantie gekozen worden voor alternatieven zoals sensibilisatie en een goed reflecterende belijning op het wegdek. Er kan voor dit fietspad niet aangetoond worden dat de geplande verlichting noodzakelijk is voor de veiligheid van fietsers en wandelaars. Dit is het oordeel in een nieuw arrest van de Raad voor Vergunningsbetwistingen, die de vergunning voor LED verlichting in het wegdek van het fiets- en wandelpad in Lokeren al voor een tweede keer in beroep vernietigde.
Foto: Joris Everaert - Nachtelijk beeld van reeds aanwezige sterk reflecterende belijning op het fiets- en wandelpad in Lokeren door natuurgebied. Voor Natuurpunt en vzw Durme volstaat dit voor een goede geleiding van de trage weggebruikers in gevoelig gebied
LED glowstud verlichting voor zogenaamde fietsveiligheid
Natuurpunt Waasland en vzw Durme verzetten zich al geruime tijd, met juridische stappen, tegen de geplande verlichting langs het fiets- en wandelpad door en tussen de Daknamse Meersen en de Lokerse Moervaartmeersen. Daarbij kregen ze ook de steun van het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB). In augustus 2020 verleende de stad Lokeren zichzelf een vergunning voor zogenaamde glowstud LED-verlichting, die in het wegdek wordt aangebracht en schuin naar boven schijnt, vergelijkbaar met kleine landingsbaanlichten. Lokeren wil hiermee “fietsers op een duurzame manier begeleiden langs het fiets- en wandelpad, daar waar het niet mogelijk is om gewone verlichting te plaatsen”. Door het verlenen van deze vergunning, negeerde de stad echter zowel de bezwaren van Natuurpunt en vzw Durme als een ongunstig advies van het ANB.
Zogenaamde ‘vleermuisvriendelijke verlichting’ verkeerd begrepen
De bermen langs het fiets- en wandelpad zijn, net als veel aangrenzende percelen, in beheer als natuurreservaat. Bovendien ligt het pad ook voor een groot deel in of langs VEN-gebied (Vlaams Ecologisch Netwerk) en Europees beschermd Habitatrichtlijngebied (SBZ-H). De bermen langs het pad vormen tevens een belangrijke natuurverbinding voor heel wat zeldzame en lichtgevoelige soorten, zoals de mopsvleermuis, boommarter en insecten zoals de grote glimworm.
De effecten van nachtelijk kunstlicht op de natuur zijn al vrij uitgebreid bestudeerd op insecten en overige ongewervelden, vogels, vleermuizen, overige zoogdieren, vissen, reptielen en amfibieën, en planten (zie o.a. INBO literatuurstudie en advies, en het Licht-op-natuur onderzoek in Nederland). De conclusies zijn duidelijk: elke artificiële nachtelijke verlichting kan schadelijk zijn voor tal van nacht- en dagactieve soorten. Er kan directe sterfte optreden (bv. bepaalde insecten en amfibieën die worden aangetrokken) en vooral ook belangrijke verstoring van het gedrag, fysiologie en soortinteracties, wat kan leiden tot een sterke achteruitgang of zelfs tot plaatselijk uitsterven van een soort. Als milderende maatregel uit bepaalde resultaten van het onderzoek bij vleermuizen, wordt soms amberkleurige of rode verlichting toegepast, wegens ‘vleermuisvriendelijker’ omdat bepaalde soorten er minder op reageren. Toch is niet alles voldoende gekend, en de wetenschappelijke richtlijnen (zie o.a. EUROBATS) geven duidelijk aan dat ook voor vleermuizen elke vorm van verlichting in eerste instantie moet vermeden worden, zeker in waardevolle natuur. Diverse wetenschappelijke studies tonen bovendien een negatief effect bij heel wat andere diergroepen, bij diverse lichtkleuren waaronder ook amber of rood, o.a. nachtvlinders, kevers zoals de grote glimworm, en bepaalde amfibieën, zangvogels en zoogdieren. Daarom is een eventueel ‘aangepaste’ verlichting niet de eerste stap om toe te passen.
Procedureslag van jaren
Natuurpunt Waasland, vzw Durme en zelfs ook het ANB gingen in het najaar van 2020 tegen de vergunning in beroep bij de provincie Oost-Vlaanderen. Ondanks het negatief advies van de provinciale omgevingsambtenaar, verleende de deputatie in eerste beroep in april 2021 opnieuw een vergunning. Extra randvoorwaarden waren wel het gebruik van amberkleurig licht (golflengte in spectrum tussen 591 en 600 nm) met een 50 % verminderde intensiteit later in de nacht. De vergunning werd op die manier verleend omdat, zo stelde de deputatie, deze verlichting noodzakelijk was voor de verkeersveiligheid.
Natuurpunt Waasland, vzw Durme en ook weer het ANB deelden deze mening niet, en tekenden elk apart hoger beroep aan bij de Raad voor Vergunningsbetwistingen. Dit is een onafhankelijk Vlaams bestuursrechtscollege dat hogere beroepen behandelt van o.a. omgevingsvergunningen. In het arrest RvVb-A-2122-1097 van 25 augustus 2022 van deze Raad, werd de vergunning vernietigd. Maar in juni 2023 verleende de deputatie van de provincie de vergunning opnieuw, deze keer met extra voorwaarden: een maximale lichtsterkte van 1,1 lux en het schrappen van het meest zuidelijke deel van het tracé door de Daknamse meersen. Maar zowel Natuurpunt Waasland, vzw Durme als ANB gingen elk apart opnieuw in beroep bij de Raad voor Vergunningsbetwistingen gezien het gehele traject van het fiets- en wandelpad door kwetsbaar gebied loopt. In een nieuw arrest RvVb-A-2425-0181 van 7 november 2024 werd ook deze vergunning opnieuw vernietigd op basis van het dossier van ANB dat de Raad als eerste behandelde.
Raad voor Vergunningsbetwistingen doet opnieuw het licht uit
De Raad voor Vergunningsbetwistingen stelt dat de deputatie van de provincie Oost-Vlaanderen in de motivatie van de vergunning te selectief omgaat met de natuurtoetsen in het dossier, waarin het vermijden van kunstmatige verlichting wordt benadrukt om negatieve effecten op de biodiversiteit te voorkomen. Volgens de Raad is er onvoldoende zekerheid dat de voorgestelde verlichting geen schadelijke impact zal hebben op de natuur, zelfs met de in de vergunning opgelegde milderende maatregelen zoals een aangepast kleurenspectrum en lichtintensiteit. Zo is bijvoorbeeld een maximale lichtsterkte van 1,1 lux toegestaan, terwijl sommige vleermuissoorten al negatief reageren op 0,1 lux. De in de vergunning uitgesloten zone door het meest natuurgevoelige gebied, Daknamse meersen, blijkt eveneens onvoldoende om de ecologische en veiligheidsdoelstellingen te verenigen.
De Raad wijst daarnaast de motivatie af dat de verlichting nodig zou zijn voor de veiligheid van de mens, mede omdat dit argument afdoet aan de intentie van natuurbeschermingsregels. Het is bijvoorbeeld niet aangetoond dat minder schadelijke alternatieven onvoldoende zouden zijn.
Veiligheid van wandelaars en fietsers
In een reactie op het onafhankelijke juridische oordeel van de Raad, reageerde de Lokerse schepen van Omgeving Filip Liebaut op 8 november ongepast populistisch in de pers: “Dit lijkt wel de wereld op zijn kop. Als de Raad de voortplanting van de glimworm belangrijker vindt dan de veiligheid van de fietsers, dan stel ik mij toch wel ernstige vragen. Wij gaan ons dus niet neerleggen bij deze vernietiging en zullen met het schepencollege en onze raadsman het dossier opnieuw aanpakken.”
Uiteraard gaat het niet enkel om glimwormen, maar om de effecten op diverse soorten en de algemene impact van lichtvervuiling op de nu al sterk onder druk staande natuurgebieden en natuurverbindingszones. De argumentatie van de stad Lokeren en de deputatie van de provincie, is dus ook dat de fietsers en wandelaars moeten beschermd worden tegen fietsers die niet rijden met een goed werkend of voldoende sterke verlichting en dat die bescherming niet verkregen kan worden door lichtgekleurde verharding of lichtgevende elementen. Dat vormt volgens de Raad echter op zich geen afdoende verantwoording om alsnog te kiezen voor de (semi-)actieve wegverlichting. “Er zijn hier immers alternatieven denkbaar die geen verlichting vereisen, om zo wandelaars en fietsers te beschermen tegen fietsers zonder licht. Het kan bijvoorbeeld gaan om de sensibilisering voor en de controle van goed werkende fietsverlichting, hetgeen overigens volgens de Wegcode ook verplicht is”. Er is volgens de Raad bovendien ook niet aangetoond in welke mate er nood bestaat om ’s nachts wandelaars op een fietspad te “begeleiden” en er ook op dat punt geen minder schadelijke alternatieven denkbaar zouden zijn.
Vals gevoel van veiligheid
Vaak wordt aangegeven dat verlichting noodzakelijk is voor de veiligheid. Toch klopt dit niet echt en gaat het vooral om een subjectief veiligheidsgevoel. Bij een eerdere bevraging bij de politie van Lokeren naar het voorkomen van incidenten bleken deze allemaal te zijn gebeurd op verlichte plaatsen. De link tussen verlichting en veiligheid werd al vaak onderzocht. Uit een recent VUB literatuuronderzoek met praktijkgids voor lokale besturen blijkt dat openbare verlichting potentiële daders van delicten niet afschrikt. Het zou goed zijn mochten overheden meer inzetten op sensibilisatie over het belang van duisternis, zowel voor de mens als voor de natuur.
Lichtvervuiling aanpakken!
Natuurpunt Waasland en vzw Durme ondersteunen de overgang naar duurzamere mobiliteit met minder (vervuilende) auto's, meer openbaar vervoer en meer fietsers. We benadrukken ook het belang van betere fietsinfrastructuur, mits rekening wordt gehouden met natuurwaarden. In een unaniem goedgekeurde resolutie van het Vlaams Parlement (2018-2019 dossiernummer 1913) werd al vastgelegd dat er zones moeten zijn waar het donker blijft. Onnodige verlichting in woonkernen moet worden beperkt, en verlichting buiten en aan de rand van woonkernen moet zoveel mogelijk worden vermeden om de natuur te beschermen. Een ecologische duisternisbehoeftekaart is ondertussen klaar, alsook wetenschappelijk advies voor concrete maatregelen.
Case-per-case kan uiteraard ook steeds bekeken worden op welke manier weginfrastructuur voor trage weggebruikers wordt aangelegd. Maar zeker voor fietspaden die doorheen gebieden lopen met een belangrijke natuurwaarde moet vol worden gekozen voor alternatieven zoals goed reflecterende belijning. In combinatie met de verplichte fietsverlichting en een verantwoord rijgedrag, moet deze reflecterende belijning een verkeersveilig gebruik van de weginfrastructuur kunnen garanderen. Bij de energiecrisis van 2022-2023 werd zo goed als alle verlichting uitgeschakeld in Lokeren. Als het over geld gaat, dan kan dit blijkbaar wel. Voor het behoud van onze reeds zwaar gehavende biodiversiteit lijkt het weren van verlichting in natuurgebied blijkbaar een brug te ver voor het stadsbestuur... Natuurpunt Waasland en vzw Durme zijn dan ook tevreden met het recente arrest van de Raad voor Vergunningsbetwistingen, dat een precedent kan vormen om elke vorm van ongewenste actieve verlichting aan te pakken.
Tekst: Joris Everaert (vzw Durme) en Paul Durinck (Natuurpunt Waasland, kern Lokeren)
